Wat komt er kijken bij ‘operatie steenmeel’?

Door Ruud van Cuijk, 2021-02-08 09:22:06

Tijd voor een kijkje in de keuken van ‘operatie steenmeel’. Want wat komt er eigenlijk allemaal bij kijken om zo’n herstelmaatregel goed uit te voeren? Welke manieren zijn er om het steenmeel te verspreiden, wat zijn de afwegingen bij de keuze voor een specifieke verspreidingsmethode en welke regelgeving geldt er?

Wat is steenmeel ook alweer en waarom verspreiden we het in bos en natuur?

Steenmeel is gemalen veldspaat, een steenvormig mineraal. Bijvoorbeeld van de steensoort basalt of lava. Het is dus een natuurproduct dat waardevolle mineralen bevat. Veel van deze mineralen zijn uit onze arme zandbodems verdwenen door verzuring. De natuur kan deze tekorten zelf niet meer aanvullen en inmiddels dringt de tijd. Daarom helpen we de natuur een handje door steenmeel te verspreiden. Het toevoegen van deze mineralen draagt bij aan het herstel van de balans in de bodem, waardoor deze weer beter kan functioneren. Essentieel, want een gezonde en goed werkende bodem vormt de basis van gezonde bos- en natuurgebieden.

Steenmeel (Bron: A. Aarts)

Zowel grote als kleinschalige projecten vragen om maatwerk 

De Bosgroepen werken inmiddels al jaren met het product steenmeel en begeleiden en realiseren steenmeelprojecten in heel Nederland. "We hebben daardoor veel ervaring met de organisatie en uitvoering van steenmeelherstelprojecten", vertelt Hans Deelen. Als regiomanager bij de Bosgroepen voor de regio West-Brabant en Zeeland, realiseert hij samen met zijn team en de leden meerdere van dit soort projecten. Waaronder enkele van de POP3-projecten* die Bosgroep Zuid Nederland realiseert. â€œHet gaat daarbij zowel om grote gebieden als om kleinschaligere projecten. In totaal dus vele vierkante meters bodem waar we deze herstelmaatregel toepassen. Veel vierkante meters betekent ook veel steenmeel en daarom komt een behoorlijke organisatie bij kijken", benadrukt Hans Deelen. 

Van plan tot vergunning

“Voordat we van start kunnen, is eerst en vooral een zorgvuldige voorbereiding cruciaal", vult Hans van Lommel aan. Als projectleider begeleidt hij dit soort herstelprojecten regelmatig. “We bekijken voor ieder gebied eerst de bodemchemie en de stand van zaken qua vegetatie. Zo bepalen we hoe het met de bodem is gesteld en wat er nodig is om tot herstel te komen. Vervolgens werken we een herstelplan uit waarbij we ook de benodigde hoeveelheid steenmeel berekenen. Als je weet hoeveel steenmeel er in het gebied nodig is, kun je gaan nadenken over de ideale verspreidingswijze. Een belangrijk uitgangspunt daarbij is dat we het terrein en de planten en dieren zo min mogelijk willen verstoren. Daarnaast spelen de grootte en de toegankelijkheid van het terrein een rol bij het kiezen van de verspreidingsmethode”.

Welke verspreidingsmethode?

We maken binnen de Bosgroepen gebruik van verschillende verspreidingsmethodes. Variërend van de inzet van een helikopter tot een blazer, verspreider of een speciale kruiwagen.

• De blazer kan veelal vanaf de paden zijn werk doen. Dat betekent minimale overlast voor de flora en fauna en een beperkte impact op de bodem.
• Maar ook een tractor met een verspreider kan om verschillende redenen een keuze zijn. Die moet wel echt het terrein in. Dus om de verstoring op de bodem (insporing) te beperken, is deze methode alleen te gebruiken op droge bodems met een hoge draagkracht. En alleen met aanpassingen aan de machines zoals ballonbanden met extreem lage druk.
• Op de Veluwe begeleidde Bosgroep Midden Nederland onder andere een praktijkproef met steenmeel voor provincie Gelderland. Het steenmeel, dat diende voor de revitalisering van oude eikenbossen, werd hier verspreid met speciale strooikruiwagens. De eikenbossen lagen namelijk op moeilijk toegankelijk en kwetsbaar terrein.
• De helikopter is een kostbare, maar wel heel snelle methode, die de bodem helemaal met rust laat, de planten en dieren nauwelijks stoort en die bovendien overal eenvoudig kan komen.

"De helikopter is uitermate geschikt voor grote oppervlakten", licht Hans van Lommel toe. "Het is indrukwekkend hoe snel hij een lading steenmeel mee kan nemen en lossen. Voor je het weet is de helikopter alweer terug bij het depot, waar hij dan binnen enkele seconden opnieuw gevuld is en wegvliegt om het steenmeel heel gelijkmatig over het terrein te verspreiden”.

De shovel vult de verspreidingsbak van de helikopter, waarna de helikopter binnen enkele seconden alweer wegvliegt om het steenmeel te verspreiden (Bron: Bosgroepen)

De keuze tussen methodes hangt dus zowel af van hoeveel hectare je gaat bewerken als van de specifieke situatie in het gebied en of je er makkelijk kan komen. Bij grote oppervlaktes en/of een slechte bereikbaarheid van het gebied, is de helikopter vaak de meest effectieve en efficiënte keuze. Bij kleinere oppervlaktes en voldoende toegankelijkheid volstaat een blazer, maar kan ook een meststrooier of speciale kruiwagen nuttig zijn.

En dan verspreiden?

“Zodra er een methode gekozen is, denken veel mensen dat we al kunnen starten. Maar dat is niet het geval”, legt Hans Deelen uit. “Eerst moeten we de geldende regelgeving in het gebied uitpluizen om vervolgens de benodigde vergunningen in orde te maken. In het kader van de Wet Natuurbescherming kiezen we er vaak ook heel bewust voor om een quick-scan te maken van het gebied. Ook het kiezen van een depotplaats waar het steenmeel geleverd wordt en van waaruit we de helikopter of blazer eenvoudig kunnen laden, is onderhevig aan regels. De afstemming met allerlei partijen is in deze fase eveneens erg belangrijk, net als een zorgvuldige communicatie. Samen met de eigenaar van het gebied informeren we de mensen die in de omgeving wonen en/of recreëren. Dat gebeurt via verschillende kanalen, zodat zoveel mogelijk mensen op de hoogte zijn. Ook hangen er in het gebied informatieposters tijdens de uitvoering".

Veiligheid voorop
Zoals bij veel van de projecten en uitvoeringswerkzaamheden die we realiseren, speelt veiligheid ook in ‘operatie steenmeel’ een belangrijke rol. “Voordat we kunnen beginnen, moet het gebied afgezet zijn en er gelden strenge veiligheidsvoorschriften”, legt Hans van Lommel uit. “Zowel bij het laden van het steenmeel, als in het gebied zelf. Steenmeel is een natuurlijk product en dus niet schadelijk, maar het inademen van stof is uiteraard niet gewenst. Daarom is het gebied afgesloten voor bezoekers tijdens de werkzaamheden. Ook dat vraagt nog een hele organisatie. Niet alleen in het terrein moeten we van alles regelen, maar ook op de toegangswegen is een afzetting nodig. Vaak werken we met verkeersregelaars om alles in goede banen te leiden”.

Van start!

Als alles dan geregeld is, kan ‘operatie steenmeel’ pas echt in het veld van start. Het steenmeel wordt met grote vrachtwagens op de depotplek gestort, waarna een shovel het laadt in de verspreidingsbak van de helikopter, de blazer of de verspreider. Daarna gaat het doorgaans heel snel. “Als het weer meewerkt tenminste”, lacht Hans van Lommel. “Zeker de inzet van de helikopter is sterk weersafhankelijk. We hebben al eens meerdere dagen moeten wachten terwijl de helikopter stand-by stond, omdat het te mistig was om te vliegen! En ook een te harde wind legt alles stil. Maar over het algemeen kunnen we de planning redelijk volgen en is een gebied heel nauwkeurig en binnen afzienbare tijd voorzien van een laagje steenmeel”.

Na verspreiding ligt er als het ware een klein waasje op de bodem, dat al gauw verdwenen is. Het waardevolle proces gaat dan onzichtbaar verder in de bodem (Bron: Pieter Cox)

Na enkele minuten alleen nog zichtbaar op de bodem
Het steenmeel dat de Bosgroepen doorgaans gebruiken is Soilfeed. Dit steenmeel lijkt het meest op de Nederlandse bodemmineralen en bevat een hoog kaligehalte, wat de bodem hier goed kan gebruiken. Het heeft een grovere structuur, vergelijkbaar met metselzand. Bij het verspreiden, dwarrelt het in een aantal minuten neer op de bodem. Idealiter is het windstil en valt er na de verspreiding wat motregen. Daarna kan het steenmeel zijn werk gaan doen. Maar dan zijn de Bosgroepen nog niet klaar! Want het is van belang om de resultaten door de jaren heen in kaart te brengen.

Volgen van de resultaten via monitoring

“Daarom monitoren we de effecten van het steenmeel op de bodem, de flora en de fauna”, vertelt Leon van den Berg. Als expertmedewerker ecologie en bio-geochemie bij de Bosgroepen is hij nauw betrokken bij de steenmeelprojecten. “Naar verwachting heeft het steenmeel ruim dertig jaar een positief effect op de bodem! De eerste resultaten zijn veelbelovend. We zien niet alleen positieve ontwikkelingen in de bodem, maar we constateren ook géén nadelige effecten van steenmeel op de aanwezige flora en fauna. Dat maakt steenmeel een belangrijke troef in het werken aan bodemherstel".

Het verspreiden van steenmeel is daarom steeds vaker een onderdeel van een integraal pakket aan herstelmaatregelen, zoals bijvoorbeeld bij de POP3-projecten, waar we dit op grote schaal doen. Zo werken we samen met onze leden en stakeholders heel gericht aan duurzaam herstel en daarmee aan het behoud en het toekomstbestendig maken van onze bos- en natuurgebieden.

Meer informatie

• Over steenmeel
• Voorbeeld van steenmeelmonitoring

Verspreiden van steenmeel met een blazer (Bron: Pieter Cox, Bosgroepen)

·  Tekst: Bosgroepen
Foto's: Bosgroepen; A. Aarts; Pieter Cox
Film: Pieter Cox, Bosgroepen

·  * De POP3-projecten zijn mede mogelijk dankzij steun van provincies en het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland!